Dwadzieścia lat temu w wigilijny poranek zmarł nagle profesor dr hab. Andrzej Nadolski – wybitny mediewista, archeolog, bronioznawca. Był człowiekiem wyjątkowego formatu. Jego życiorys odzwierciedla skomplikowane dzieje minionych dziesięcioleci, a Jego spuścizna naukowa do dziś wpływa na kształt pasji naukowych kolejnych pokoleń badaczy. Urodził się w Krakowie 26 listopada 1921 r. w rodzinie kultywującej tradycje patriotyczne, doceniającej potrzebę znajomości rodzimej historii, kultury oraz przyrody. Kilka miesięcy przed wybuchem drugiej wojny światowej uzyskał maturę w Gimnazjum im. Księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie. Od stycznia 1942 r. walczył w oddziałach Armii Krajowej obwodu grójeckiego „Głuszec”. Zaraz po zakończeniu wojny, w 1945 r. rozpoczął studia archeologiczno-historyczne, początkowo na Uniwersytecie Jagiellońskim, następnie na Uniwersytecie Łódzkim. Tu w 1949 r. otrzymał tytuł magistra filozofii w zakresie prehistorii, a w 1951 r. stopień doktora na podstawie rozprawy Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku (Łódź 1954). Praca ta stała się fundamentalnym dziełem polskiej szkoły bronioznawstwa historycznego, które do dziś, mimo upływu już ponad pół wieku, w wielu aspektach zachowuje aktualność. W 1962 r. mianowany został profesorem nadzwyczajnym, w 1970 r. otrzymał nominację na profesora zwyczajnego. Pracę zawodową rozpoczął w 1946 r. w Zakładzie Prehistorii Uniwersytetu Łódzkiego. Na uczelni tej pełnił liczne funkcje, był. m.in. kierownikiem Katedry Archeologii, w latach 1965-1968 prorektorem, a następnie od 1968 do 1969 r. rektorem. Prowadził wykłady także i na innych uczelniach: w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych, w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jako „professeur associéé” wykładał w École des Hautes Études en Sciences Sociales w Paryżu. Równolegle do działań dydaktycznych od 1949 r. uczestniczył w pracach badawczych Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, przekształconego conego w 1953 r. w Instytut Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk (obecnie: Instytut Archeologii i Etnologii PAN). Od 1961 r., aż do momentu przejścia na emeryturę w 1991 r. pełnił funkcję kierownika Zakładu Archeologii Polski Środkowej IHKM (dziś: Ośrodek Badań nad Dawnymi Technologiami IAE PAN). Profesor Andrzej Nadolski był autorem ponad dwustu publikacji, w tym kilkunastu książek; wieloletnim redaktorem naczelnym „Acta Archaeologica Lodziensia”, założycielem i redaktorem „Fasciculi Archaeologiae Historicae”, nauczycielem wielu archeologów, pod Jego kierunkiem powstało kilkadziesiąt prac magisterskich i 10 doktorskich, kierował badaniami archeologicznymi wielu stanowisk (m.in. grodzisko i kolegiata w Tumie pod Łęczycą, grodziska w Czermnie nad Huczwą i Spicymierzu nad Wartą, wieś średniowieczna w Drácy w Burgundii, pobojowisko grunwaldzkie). Był członkiem licznych polskich i zagranicznych towarzystw i komitetów naukowych. Uhonorowano go szeregiem odznaczeń: m.in. Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polsk oraz Krzyżem Partyzanckim. Te podstawowe fakty biograficzne nie są w stanie oddać rozległych horyzontów Jego zainteresowań. Nieprzeciętna erudycja Andrzeja Nadolskiego w zakresie poznania kultury materialnej średniowiecza czy szeroko pojętej wojskowości, przejawiała się także w jego działalności popularyzatorskiej. Obok ogromnej wiedzy odznaczał się bowiem umiejętnością jasnego wywodu, zrozumiałego dla szerokich rzesz słuchaczy. Z wielką przyjemnością uczestniczył więc w pracach wystawienniczych, wygłaszał odczyty, współpracował nawet z twórcami filmowymi. By jednak suchość zwięzłych biogramów, w różnych miejscach publikowanych, wzbogacić barwami wielości pasji i różnorodności działań Profesora Andrzeja Nadolskiego w dwudziestą rocznicę śmierci grono Jego przyjaciół, kolegów, uczniów podjęło inicjatywę zorganizowania konferencji naukowej mu poświęconej.

Tomasz Kurasiński, Kalina Skóra Słowo wstępne ........5 Marcin S. Przybyła Społeczne hierarchie i archeologiczne rankingi grobów. Dyskusja w oparciu o analizy dwóch cmentarzysk z końca epoki brązu w Polsce południowej .....7 Jacek Woźny Przestrzeń cmentarzysk pradziejowych w teorii i praktyce archeologicznej ...............29 Katarzyna Czarnecka W środku paradnej tarczy. Ciekawy grób z cmentarzyska kultury przeworskiej w Czersku, pow. piaseczyński ...................35 Kalina Skóra Trup nieobecny?... czyli o brakujących szczątkach kostnych w grobach kultury wielbarskiej ........45 Joanna Zagórska-Telega, Jacek Pikulski Uwagi na temat rozplanowania przestrzennego cmentarzyska w Michałowicach. Możliwości interpretacji funkcji obiektów rowkowych .................69 Elżbieta Dąbrowska W kościele czy poza kościołem – lokalizacja pochówków w Polsce piastowskiej .............81 Michał Dzik Uwagi o funkcji i symbolice konstrukcji wczesnośredniowiecznych grobów w obudowach kamiennych .............87 Leszek Gardeła, Kamil Kajkowski Groby podwójne w Polsce wczesnośredniowiecznej. Próba rewaluacji ..................103 Andrzej Janowski Przestrzeń rozświetlona. Znaleziska świec i wosku w grobach komorowych na terenie Europy Środkowowschodniej.........................121 Joanna Kalaga Groby z płytami na cmentarzysku przy kościele pod wezwaniem św. Mikołaja w Wiślicy. Aspekt archeologiczny i społeczny ..............131 Andrzej Krzyszowski Naczynia ceramiczne i wiaderka klepkowe z wczesnopiastowskiego cmentarzyska w Sowinkach k. Poznania ..............137 Tomasz Kurasiński Grotem w dół, grotem w górę. Deponowanie włóczni w grobach wczesnośredniowiecznych na ziemiach polskich .....................159 Marian Rębkowski Cmentarz w chrześcijańskiej przestrzeni średniowiecza........................191 Anna Wrzesińska, Jacek Wrzesiński Kto się nie leni, zrobi złoto z kamieni – osełki w grobach wczesnego średniowiecza ......................197 Paweł Duma Groby przestępców na Śląsku w świetle najnowszych badań archeologicznych ..............225

Tom dedykowany prof. Włodzimierzowi Godlewskiemu obejmuje 36 tekstów bliskich tematyce badań jubilata: chrześcijańskiej Nubii oraz czasom późnego Bizancjum w Egipcie. Autorzy – koledzy i współpracownicy profesora – podejmują zagadnienia archeologiczne, epigraficzne, dotyczące ceramiki i kultury materialnej, jak również historii Egiptu i Nubii w średniowieczu i później. Kilka tekstów odnosi się do dwóch stanowisk: Naqlun w Egipcie i Dongoli w Nubii, gdzie profesor Godlewski prowadził badania. Inne studia dotyczą m.in. takich kwestii, jak: funkcjonowanie sanktuarium pielgrzymkowego w Egipcie w późnej starożytności, spożycie i zużycie wina w egipskich wspólnotach monastycznych w VI–VIII wieku, rola postaci archanioła Rafała w chrześcijańskiej Nubii, pochodzenie „portretów apsydowych” w nubijskiej ikonografii monarszej, ideologia i funkcja północnego pastoforium w kościołach nubijskich na podstawie inskrypcji i malowideł, architektura sakralna w Egipcie i Nubii, ewolucja i rewolucja w ceramice nubijskiej, unikalne tkaniny z włosów odkryte podczas wykopalisk British Museum w Kulubnarti czy pozostałości biblioteki klasztornej w Deir el-Bahari (której monografię profesor Godlewski opublikował na początku swojej kariery naukowej). ****** The volume brings together 36 fully peer-reviewed contributions in the field of Christian Egypt and Nubia studies, mirroring a lifetime of academic achievement by Prof. Włodzimierz Godlewski, in whose honor this jubilee book has been produced. The contributing scholars are both colleagues and associates, and the subjects they take up in their studies are focused on issues of archaeology, epigraphy, iconography, ceramics and material culture, as well as history of medieval and post-medieval Egypt and Nubia. In several cases, the articles concern material from two sites, Naqlun in Egypt and Dongola in Nubia, where Godlewski has conducted and directed research. Thus, for Naqlun we have the functionaries of the Nekloni monastery (T. Derda and J. Wegner), literary culture (A. Delattre and N. Vanthieghem, J. van der Vliet) as well as ceramics (T. Górecki) and glass vessels (M. Mossakowska-Gaubert), and architecture of the monastic complex from Naqlun (S. Maślak). For Old Dongola there is a study of Egyptian amphorae with dipinti (K. Danys and A. Łajtar) and costume of monks in wall paintings (K. Innemée). Broader studies concern issues like the functioning of a pilgrimage sanctuary in Egypt in late antiquity (E. Wipszycka), wine consumption and usage in Egypt’s monastic communities in the 6th–8th century (D. Dzierzbicka), aspects of the role of Archangel Raphael in Christian Nubia (M. Łaptaś), observations on the origins of “apse portraits” in Nubian royal iconography (M. Woźniak), the ideology and function of the northern pastophorium of Nubian churches based on inscriptions and paintings (A. Łajtar and D. Zielińska). Church architecture is taken up by P. Grossmann for Egypt and Nubia, and A. Obłuski for Nubia. W. Y. Adams gives an overview of evolution and revolution in Nubian pottery, J. R. Anderson and A. Harrison present unique hair textiles from British Museum excavations in Kulubnarti, while A. Boud’hors and E. Garel discuss what remains of the monastery library in Deir el-Bahari (a monograph of which was published by Godlewski early in his academic career). The history of Baybars’ Nubian conquests is taken up by R. Seignobos. Contributions have been offered also by Nettie Adams, M. Barwik, D. Edwards, K. Grzymski, B. Lichocka, A. Łukaszewicz, G. Ochała, M. Rassart-Debergh, T.S. Richter, G.R. Ruffini, H. and A. Tsakos, J. Then-Obłuska, G. van Loon, D. Welsby, I. Zych and B. Żurawski.

Twoi ulubieni prehistoryczni kumple z „Epoki lodowcowej” i „Epoki Lodowcowej 2: odwilż” wracają w kolejnej części wspaniałej animowanej przygody. Tym razem, Maniek i reszta stada odkrywają zaginiony świat drapieżnych, lecz zabawnych dinozaurów. Okazuje się, że jeden z tyranozaurów ma pewne nietypowe porachunki z Sidem. W tym samym czasie, Wiewiór dostaje szmergla na punkcie pewnej pięknej Wiewiórzycy, jednak czy chce ona zdobyć jego serce...? Niesamowita obsada głosów, wśród których usłyszysz Wojciecha Malajkata, Piotra Fronczewskiego, Karinę Szafrańską i Cezarego Pazurę. „Epoka lodowcowa 3: Era dinozaurów” dostarczy Tobie i Twoim bliskim mnóstwo emocji oraz mamucią dawkę humoru. [www]